Skamieniałe drewno

Jak powstaje skamieniałe drewno?

Kiedy przed milionami lat fragmenty drzew znalazły się w płytkich, ciepłych zatokach o odczynie alkalicznym, których dno zbudowane było z kwarcowych piasków, zapoczątkowany został proces sylifikacji czyli skrzemienienia drewna. Podczas butwienia szczątków drzew zaczęły powstawać kwasy humusowe, powodujące miejscowe obniżenie pH drewna, w wyniku czego z wody morskiej wytrącała się krzemionka. W ten sposób usuwane były z komórek drewna związki organiczne, a ich miejsce zajmowała krzemionka.

Wynikiem pierwszego etapu krystalizacji żelu krzemionkowego w drewnie jest opal. Niekiedy sylifikacja zatrzymywała się w tym momencie, zazwyczaj jednak proces ten trwał nadal. Z czasem zatoka mogła ulec wysuszeniu, bądź też podłoże piaskowe przekształcało się w skałę osadową. Prowadziło to do odwodnienia opalu, który zamieniał się w jedną z odmian chalcedonu np. agatu, czy karneolu. Proces krzemienienia mógł się zatrzymać na tym etapie lub trwać w dalszym ciągu, prowadząc do powstania kwarcu.

Barwa znajdowanych okazów skamieniałego drewna zależna jest od minerałów, jakie wniknęły w mineralizującą krzemionkę. I tak np. krzemionka wpływa na barwę białą i szarą, chrom – zieloną i niebieską, mangan – różową, węgiel – czarną, tlenek żelaza – czerwoną, pomarańczową, żółtą i brązową.

Dla skamieniałego drewna charakterystyczne są spotykane w nim osobliwości. Na poszczególnych okazach można znaleźć ślady po przejściu organizmów drzewożernych. Często widoczne są też koprolity czyli skamieniałe odchody organizmów zasiedlających drzewo czy też żerujących na nim. W skamielinach drewna występują też skamieliny drzewożernych praorganizmów, małżoraczków (drobnych skorupiaków), fragmenty muszli małż oraz części innych roślin (najczęściej korzenie i łodygi). Rzadko spotykane są okazy radioaktywne lub wykazujące fosforescencję.

To wszystko sprawia, że skamieliny drewna są bardzo cenione przez kolekcjonerów minerałów. Ponadto używa się ich do wyrobu biżuterii, a z większych kawałków robi się niezwykle piękne i ozdobne szkatułki czy czarki. Natomiast ze skamieniałych pni drzew produkowane są luksusowe meble. 

Przede wszystkim skamieniałe drewno ma ogromne znaczenie naukowe. Prowadzone badania mają na celu rozpoznanie gatunkowe, ustalenie składu mineralnego skamieniałości oraz określenie o czym świadczą utrwalone w nich ślady. Mineralne odzwierciedlenie budowy skamieniałego drewna umożliwia rozpoznanie jego cech diagnostycznych, a co za tym idzie dokonanie identyfikacji gatunkowej. Ponadto analiza zmienności pierścieni przyrostowych przydatna jest w badaniach paleoklimatycznych.

Gdzie występuje skamieniałe drewno?

Złoża skamieniałego drewna, w większych lub mniejszych ilościach, występują na całej kuli ziemskiej. Znajdują się nawet na Antarktydzie, jednak ze względu na panujący klimat, możliwość prowadzenia poszukiwań mają wyłącznie uczestnicy ekspedycji naukowych.

Skamieniałe drewno, które obecnie odnajdujemy i kolekcjonujemy, pochodzi z różnych epok geologicznych. Najstarsze pochodzą ze środkowego dewonu sprzed ok. 380 mln lat, a najmłodsze ze środkowego plejstocenu czyli sprzed ok. 40 tys. lat.

Okazy skamieniałego drewna występują w postaci kilkucentymetrowych fragmentów a czasem wielometrowych pozostałości pni. Do tej pory największym znanym skamieniałym pniem jest okaz o długości ponad 72 metrów, znaleziony w Tajlandii. W Polsce najokazalszy pień, mierzący 11 metrów , znaleziono w okolicach Nowej Rudy.

Największe i najbardziej różnorodne złoża skamieniałego drewna położone są w Ameryce Północnej. Najsłynniejsze złoże znajduje się na terenie Parku Narodowego Skamieniały Las w Arizonie, obejmującego powierzchnię 380 km².

Ilość skamieniałego drewna jest często tak duża, że wyrabiane są z niego różnego rodzaju pamiątki, elementy ozdobne, a nawet meble.

W Polsce największe złoża występują w okolicach Krakowa. Ponadto skamieniałe drewno można znaleźć w okolicach Kielc, Tarnowa, Rybnika, Opola, u podnóża Sudetów czy na Roztoczu.

Skamieniałe pnie drzew Roztocza jako pierwszy opisał już Jan Długosz w swoich „Rocznikach”. Obecnie w Siedliskach Tomaszowskich, położonych w Południoworoztoczańskim Parku Krajobrazowym, została wytyczona przyrodniczo-kulturowa ścieżka edukacyjna „Szlakiem Skamieniałych Drzew” o długości ok. dwóch kilometrów. Podążając nią można podziwiać skamieniałe pnie, leżące w otoczeniu kościoła czy też przy leśniczówce. Poza tym w budynku byłej szkoły podstawowej mieści się muzeum, w którym znajduje się największa w Polsce kolekcja skamielin drewna. Planowane jest też utworzenie w tym rejonie geoparku „Kamienny Las na Roztoczu”, obejmującego obszar o powierzchni około 922 km2, długości około 70 km i szerokości od 6 do 19 km.