POLSKIE LASY W EUROPIE

Powierzchnia leśna.

W Europie widać wyraźny kontrast pomiędzy zalesioną Skandynawią (59%) i Półwyspem Pierenejskim (50%), a północno-zachodnią częścią kontynentu o niskiej lesistości (11%).

Polska należy do krajów europejskich o przeciętnej lesistości (ok. 29% przy średniej europejskiej 33%). Daleko nam w tej dziedzinie do takich „potentatów” jak Finlandia czy Szwecja. Na jednego mieszkańca Finlandii przypada ponad 4 ha lasu, na Szweda ponad 3 ha. Statystyczny Polak ma „do dyspozycji” zaledwie 0.23 ha lasu, a statystyczny Europejczyk – 0.3 ha. To i tak dużo większe cyfry niż analogiczne wielkości w Wielkiej Brytanii, Belgii i Danii (poniżej 0.1 ha na 1 mieszkańca).

W ciągu ostatnich 10 lat powierzchnia leśna w Europie zwiększyła się o blisko 5 mln ha. Jednocześnie jednak ubyło środowisk o wysokim stopniu naturalności. Wpływ gospodarki ludzkiej zaznaczył się także w rosnącym rozdrobnieniu kompleksów leśnych.

Za lasy naturalne (czyli nie będące pod wpływem człowieka) uznano 4% wszystkich lasów Europy. Większość z nich rośnie w miejscach trudno dostępnych i niesprzyjających powstawaniu centrów mieszkalnych lub przemysłowych – na północy Skandynawii, północnych obszarach europejskiej części Rosji, w Alpach i regionie bałkańskim. W sumie 12 krajów europejskich (na 38 ujętych w badaniu) wykazało ponad 1-procentowy udział lasów naturalnych w całkowitej powierzchni leśnej. Najwięcej takich lasów, bo aż 16.1% ma Szwecja. Wśród wspomnianej „dwunastki” znalazła się także Polska (1.6%).

Nasz kraj znajduje się za to daleko „w tyle”, jeśli chodzi o zakładanie plantacji drzew szybko rosnących. Przodują w tej dziedzinie Hiszpania, Turcja, Wielka Brytania i Irlandia, Francja i Portugalia. Plantacji leśnych nie mają w ogóle Finlandia, Niemcy i Austria.

Znaczny wzrost powierzchni leśnej w Europie to w zdecydowanym stopniu efekt odnowień i zalesień. Najwięcej upraw leśnych powstaje co roku w Szwecji (206 tys. ha), Francji (192 tys. ha) i Finlandii (188 tys. ha). Polska, odnawiając i zalesiając rocznie 69 tys. ha znajduje się w tej dziedzinie w ścisłej czołówce europejskiej. Nowe lasy powstają głównie przez sadzenie lub siew (w 16 krajach europejskich wyłącznie metodami sztucznymi). W południowej i południowo wschodniej części kontynentu większą rolę odgrywa odnowienie naturalne – w tym wegetatywne, z odrośli.

Skład gatunkowy i wzrost lasów

Skład gatunkowy lasów i ich rozmieszczenie jest uzależniony od położenia geograficznego kraju, w którym rosną. W pewnym stopniu jest to również związane ze stosowaną strategią zagospodarowania hodowlanego. W ciągu ostatnich dwustu lat leśnictwo europejskie wyraźnie faworyzowało jednogatunkowe drzewostany iglaste, co spowodowało znaczne zmniejszenie naturalnego zasięgu występowania lasów mieszanych. Obecnie ich powierzchnia stale wzrasta. W całej Europie zajmują one ok. 15 mln ha (14% powierzchni leśnej), przy przyjęciu założenia, że w składzie gatunkowym lasu mieszanego udział drzew iglastych lub liściastych nie może przekraczać 75%. Stosunkowo najwięcej tego typu drzewostanów mają w Europie: Malta (60%), Czechy (56%), Łotwa i Estonia (powyżej 40%). W Polsce lasy mieszane zajmują ok. 18% powierzchni leśnej.

Jednogatunkowe lasy iglaste dominują z przyczyn naturalnych przede wszystkim w krajach położonych na północy Europy oraz w krajach górzystych – Austria, Niemcy, Szwajcaria. Bory sosnowe są również najważniejszym ekosystemem leśnym w naszych warunkach klimatyczno-siedliskowych. Z inną sytuacją mamy do czynienia w Wielkiej Brytanii, gdzie duży udział gatunków iglastych to efekt wieloletniej polityki leśnej popierającej uprawę introdukowanego świerka sitkajskiego. Największy udział gatunków liściastych w drzewostanach mają państwa położone na południowych krańcach kontynentu: Jugosławia (87%), Chorwacja (82%), Węgry (78%) i Włochy (72%).

Zasobność drzewostanów w Europie jest bardzo zróżnicowana. W Polsce wynosi ona 213 m3/ha. Niewiele krajów może pochwalić się podobnymi wynikami, gdyż w większości z nich zasobność jest mniejsza lub dużo mniejsza od 200 m3/ha, a w Islandii, Irlandii, Grecji i Hiszpanii wynosi ona grubo poniżej 100 m3/ha. Średnia unijna to 140 m3/ha. W kompleksy mogą wpędzić jedynie dane z Austrii (309 m3/ha), Słowenii i Niemiec – ok. 280 m3/ha oraz z Czech i Słowacji (po ok. 260 m3/ha). Roczny przyrost miąższości drzewostanów jest największy w Europie Zachodniej i Centralnej (ponad 5 m3/ha). Głównymi czynnikami ograniczającymi wzrost są: długość okresu wegetacyjnego na północy Europy i susze na południu kontynentu.

Struktura wiekowa lasów

Około 21 mln ha zajmują w Europie lasy odroślowe, nie przekraczające na ogół 30 roku życia. Są one zlokalizowane głównie w południowej części Europy – w Francji (7 mln ha), Włoszech (3.5 mln ha) i w Grecji (ponad 2 mln ha).

Najliczniej reprezentowane klasy wiekowe tzw. wysokopiennych lasów Europy mieszczą się w przedziale od 20 do 80 lat. Jest to wynik wielkoskalowych zalesień po II wojnie światowej, które miały miejsce głównie w centralnej części kontynentu. Na naszym kontynencie rośnie blisko 13 milionów ha lasów w wieku powyżej 100 lat. Równomierny rozkład klas wieku (żadna z klas wieku nie zajmuje więcej niż 1/5 powierzchni leśnej) występuje w Szwajcarii, Luksemburgu, Czechach, Finlandii i Norwegii. Wśród krajów, u których dominuje określona klasa wieku drzewostanów, wyróżnia się Irlandia, gdzie ponad 20% powierzchni leśnej zajmują uprawy i młodniki w wieku poniżej 10 lat. Jest to efekt zalesień zasilanych z funduszy Unii Europejskiej. W podobnej sytuacji znajdują się Portugalia, Austria i Dania. W Niemczech z kolei udział najmłodszych klas wieku jest bliski 0%, ale można to wytłumaczyć zmianami w postępowaniu hodowlanym i preferowaniu odnawiania pod okapem starszego drzewostanu (tzw. idea ciągłej pokrywy leśnej). Różnice w przeciętnym wieku drzewostanów Europy wynikają również z zróżnicowania przyjętego wieku rębności dla poszczególnych gatunków drzew. Na przykład wiek rębności sosny wynosi od 110 do 180 lat w krajach skandynawskich, 80 do 120 lat w Centralnej Europie, 60 – 70 lat na Węgrzech, a w krajach leżących nad Atlantykiem nawet 50 lat.

Ochrona przyrody

W Europie istnieje ok. 90 różnych form ochrony terenów leśnych, od parków narodowych począwszy, a na lasach o walorach estetycznych skończywszy. Te same formy ochrony mają różną – w zależności od kraju – rangę. Przykładem jest park narodowy, który w Polsce jest najwyższą kategorią ochrony przyrody, podczas gdy w kategoryzacji IUCN ustępuje ważnością rezerwatom. Dodatkowo ochrona przyrody jest „wspomagana” - tak jak ma to miejsce w Polsce - kategoriami lasów ochronnych (np. glebochronnych, wodochronnych, itp.). Gdyby rozpatrywać tylko lasy objęte ścisłą ochroną (łatwiejszą do zdefiniowania), okazałoby się, że w krajach Unii Europejskiej jest ich znacznie mniej (zwykle poniżej 1.8%) niż w krajach nie należących do tego obszaru. Polska ze swoimi 2% plasuje się mniej więcej pośrodku listy, na której czele stoją Lichtenstein (24% wszystkich lasów jest pod ścisłą ochroną), Słowacja (18%) i Portugalia (16%).

Położenie geograficzne wpływa również zdecydowanie na bogactwo fauny i flory w lasach. W większości lasów europejskich występuje mniej niż 150 gatunków drzew, chociaż widoczny jest tutaj kontrast pomiędzy państwami z południa i północy Europy na korzyść lasów ze strefy śródziemnomorskiej. W zależności od położenia kraju w lasach rośnie od 200 do ponad 2000 (w Jugosławii) gatunków roślin naczyniowych. Większe ich liczby stwierdzono w krajach południowo i wschodnioeuropejskich (w polskich lasach doliczono się ok. 550), a najmniejsze na północy Europy.

Połowa liczby gatunków ssaków europejskich zamieszkuje lasy, w zależności od kraju – od 20 do 96. W Polsce występuje ich ponad 70 gatunków. Najwięcej ssaków leśnych żyje w lasach Jugosławii, Czech i Słowacji, Litwy. Również w Czechach i na Słowacji, ale także w Austrii, Polsce, krajach skandynawskich i na Litwie w lasach gnieździ się znacznie ponad 100 gatunków ptaków. Dużo mniej – poniżej 60 gatunków - można spotkać w lasach niemieckich, włoskich i w krajach Beneluxu. Stan zdrowotny lasów Polski nie przedstawia się korzystnie na tle innych państw europejskich. Mamy wprawdzie zdrowsze lasy niż mają Czesi, Ukraińcy i Włosi, ale też dużo bardziej zniszczone niż lasy Rumunii, Austrii i Finlandii, w których stopień defoliacji drzew (ubytek aparatu asymilacyjnego) jest niewielki – ok. 60% drzew w tych lasach wykazuje defoliację mniejszą od 10%.

Przytoczone liczby pokazują, że polskie lasy są właściwie zarządzane, zasobne i dobrze chronione. Dzięki temu są w stanie spełniać zarówno funkcje produkcyjne, ochronne, jak i społeczne. Leśnictwo jest zapewne jedną z dziedzin, która znakomicie odnajduje się w Europie, a wielu przypadkach (nowoczesna polityka leśna, zagospodarowanie hodowlane) może służyć przykładem innym krajom.

Wojciech Gil