Sinizna
Mianem sinizny określa się zabarwienie iglastego drewna okrągłego lub materiałów tartych na kolor od niebieskiego do zielonoczarnego. Za zmianę barwy odpowiedzialne są grzyby należące do klasy workowców (Ascomycetes) oraz do grupy grzybów niedoskonałych (Deuteromycetes).
Grzyby powodujące siniznę i pleśnienie drewna obejmują około 100 gatunków. W drewnie dotkniętym sinizną najczęściej spotyka się gatunki z rodzaju Ophiostoma.
Grzyby niedoskonałe powodują najczęściej sine zabarwienie drewna jedynie na jego powierzchni; sinizna taka, określana jako sinizna pleśniowa, nie ma większego znaczenia, gdyż znika przy struganiu drewna.
Sinizna występuje w drewnie obumierających drzew, w drewnie okrągłym oraz w tarcicy gatunków iglastych, głównie w drewnie sosny i świerka. Jej występowanie ogranicza się do bielu, w rzadkich przypadkach można ją spotkać w zewnętrznej strefie twardzieli, w której proces twardzielowania nie dobiegł jeszcze końca.
Nieuszkodzona kora zdrowego drzewa chroni drewno okrągłe przed infekcją i rozwojem grzybów wywołujących siniznę. Penetrują one wgłąb drewna poprzez powierzchnię czoła, przez odcięte gałęzie oraz przez uszkodzenia kory, powstające np. podczas manipulacji zrębowej i transportu dłużyc i kłód. Grzyby wnikające od obwodu pnia stwarzają większą liczbę ognisk infekcji i rozwijają się we wszystkich kierunkach: w kierunku promieniowym wzdłuż promieni rdzeniowych, w kierunku stycznym przez przebijanie mechaniczne jamki. Z tego względu infekcja powstająca w miejscach uszkodzeń kory jest groźniejsza od infekcji rozprzestrzeniającej się od przekroju czołowego. W wymiarze finansowym jest również mniej korzystna dla tartaków, gdyż może być widoczna dopiero po rozcięciu kłody, kiedy jest już za późno na złożenie reklamacji.
Drewno najłatwiej sinieje na wiosnę i w lecie; w tym okresie należy szczególnie przestrzegać stosowania środków zapobiegawczych. Przy wilgotności drewna rzędu 23% drewno wchodzi w suchy stan ochronny, który zabezpiecza je przed rozwojem sinizny. Niektóre grzyby powodujące siniznę poddane okresowemu działaniu niskich temperatur (do -20°C) a następnie przeniesione do środowiska o optymalnej temperaturze, rozwijają się intensywniej niż grzyby przebywające cały czas w temperaturze optymalnej. W tych warunkach okres zimy działa stymulująco na rozwój grzybów, których zarodniki wykiełkowały w drewnie jesienią; po wejściu w zakres temperatur optymalnych rozwój grzyba jest bardziej dynamiczny w porównaniu z grzybem, którego rozwój został zapoczątkowany w okresie wiosennym.
Sinizna przenosi się za pomocą zarodników i strzępek grzybni roznoszonych przez wiatr i deszcz, a także przez owady; na przykład cetyniec mniejszy (gatunek kornika) wprowadza siniznę w drewno żywych drzew.
Rozwój sinizny uzależniony jest od zaistnienia odpowiadającego wymaganiom grzyba układu wilgotności i temperatury. Zależnie od gatunku grzyba optimum wilgotności wynosi 30-80% (minimum 20%, maksimum 180%), dlatego też sinizna nie występuje w zdrowych drzewach pozostających na pniu (ze względu na dużą wilgotność bielu zaangażowanego w transport wody) ani na drewnie przeschniętym. Powstawaniu sinizny sprzyja również ciepła pogoda, optymalna temperatura wynosi 20-25°C). Niektóre grzyby sinizny posiadają dość dużą odporność na niskie temperatury, szczególnie grzyb Discula pinikola, który może rozwijać się w drewnie późną jesienią przy temperaturze do -4°C.
Strzępki grzybów wywołujących siniznę czerpią pokarm z plazmatycznej treści komórek miękiszowych, które występują w strefie bielu. Strzępki rozprzestrzeniają się przebijając jamki otoczkowe żywych komórek.
W początkowym stadium rozwoju strzępki grzybni są bezbarwne; bez użycia mikroskopu nie można ich w drewnie wyróżnić. Przebarwienie na kolor brunatny następuje w optymalnych warunkach rozwoju. Sinoszara barwa drewna jest następstwem rozproszenia części widma białego światła przez zawarte w drewnie brunatne strzępki.
Wpływ sinizny na właściwości drewna
Sinizna w zasadzie nie wpływa na mechaniczne właściwości drewna. Co prawda niektóre gatunki grzybów (np. Pullularia pullulans) rozkładają celulozę i w nieznacznym stopniu atakują błonę komórkową, przez co drewno łatwiej chłonie wilgoć, jednak nie ma to znaczenia technicznego w drewnie budowlanym i konstrukcyjnym - obniża jedynie jego wygląd estetyczny. Właśnie względy estetyczne stanowią, że sinizna jest istotną wadą sortymentów stolarskich.
Niezależnie od przeznaczenia materiału, sinizna wpływa ujemnie na jego handlowy wygląd i świadczy o złych warunkach konserwacji surowca lub tarcicy i może nasuwać przypuszczenie, że drewno jest zaatakowane również przez inne grzyby, które nie wywołały jeszcze widocznych zmian.
Podział sinizn
Polska norma "Wady drewna" wyróżnia siniznę odkrytą, widoczną na powierzchni materiału i siniznę ukrytą, umiejscowioną w wewnętrznych warstwach drewna. Poza tym dzieli siniznę na dwie kategorie ze względu na materiał na jakim występuje: siniznę surowcową (klocową), występującą w drewnie okrągłym; na czołach - w postaci plam zwężających się klinowato w kierunku rdzenia, lub w postaci ciemnego pierścienia w obwodowej strefie bielu oraz siniznę tarcicową, która powstaje w materiałach tartych po przetarciu surowca. Na czołach tarcicy ma postać klinowatych plam lub jednolitego pierścienia; na płaszczyznach i bokach tarcicy występuje w postaci kropek, plam i smug; w miejscach przylegania przekładek- w postaci poprzecznych ciemnych pasków.
Niektórzy autorzy wprowadzają podział bardziej szczegółowy, w którym wyróżniają wymienione poniżej kategorie sinizny:
- Sinizna surowcowa posuszowa - występuje w strzałach drzew obumierających lub obumarłych na pniu. Ten rodzaj sinizny jest szczególnie nielubiany przez tartaczników, gdyż często nie jest widoczny na czołach kupowanych dłużyc.
- Sinizna surowcowa spałowa - rozwija się za życia drzew, na spałach żywiczarskich i w ich bezpośrednim sąsiedztwie, plamy sinizny sięgają do 2-3 mm w głąb drewna.
- Sinizna surowcowa składnicowa - występuje w drewnie okrągłym, jako zjawisko związane z długotrwałym składowaniem drewna w ciepłej porze roku.
Sinizna tarcicowa - powstaje po przetarciu drewna okrągłego, w wyniku niewłaściwej konserwacji tarcicy. W początkowym stadium występuje na powierzchni tarcicy w postaci luźno rozrzuconych kropek, które w miarę postępującego rozwoju skupiają się w duże plamy rozprzestrzeniające się w głąb tarcicy. Ze względu na rozmieszczenie siniznę tarcicową dzieli się na zewnętrzną i wewnętrzną. Sinizna tarcicowa zewnętrzna występuje na powierzchniach tarcicy. Sinizna tarcicowa wewnętrzna (zwana także sinizną ukrytą lub podsłojową) jest niewidoczna na powierzchni, zabarwia natomiast wewnętrzne warstwy tarcicy. Sinizna wewnętrzna ujawnia się w toku wtórnej obróbki tarcicy (podłużne i poprzeczne dzielenie tarcicy, głęboko sięgające struganie).
Ze względu na głębokość zasięgu wyróżnia się siniznę tarcicową płytką i głęboką.
Sinizna tarcicowa płytka sięga na głębokość do 2 mm; mieści się ona w ramach nadmiaru na struganie i przy obróbce struganiem zostaje usunięta. Sinizna tarcicowa głęboka zajmuje strefę o szerokości większej niż dwa milimetry, wobec czego nie znika przy struganiu.
Sinizna powłokowa powstaje w wyrobach z drewna iglastego, pokrytych malarskimi powłokami olejowymi lub lakierowymi. Występuje w postaci plam i smug o zabarwieniu od szarosinego do czarnego. Szczególnie widoczne staje się wówczas, gdy rozwijające się owocniki przebiją powłokę i wystają na powierzchni wyrobu.
Pomiar sinizny:
Na czole ustala się, czy sinizna obejmuje cały biel, czy tylko jego część, którą określa się szacunkowo (np.1/4, 1/3 itd. pierścienia). Również na czole mierzy się głębokość strefy zasiniałego drewna (przy siniźnie ukrytej - po odcięciu końców sztuki), a jej wymiar wyraża się w milimetrach lub w odniesieniu do średnicy (przy drewnie okrągłym) lub szerokości tarcicy. W drewnie okrągłym na powierzchni bocznej określa się szacunkowo lub przez pomiar długość i szerokość płatów zasiniałego drewna, a oba wymiary wyraża w centymetrach lub w odniesieniu do odpowiednich wymiarów sztuki. W tarcicy na płaszczyznach i bokach określa się szacunkowo lub przez pomiar udział sinizny, określając jednocześnie formę jej występowania (oddzielnie plamy, jednolite smugi itp.) oraz intensywność zabarwienia.
Zabezpieczanie surowca drzewnego przed sinizną
W przypadku sinizn występujących w drewnie ”stojącym” mamy niewielkie możliwości działania. Ze względu na śladowe pozyskanie żywicy w polskich lasach coraz rzadziej spotkać można kłody zarażone sinizną spałową. W przypadku sinizny surowcowej posuszowej rozwiązaniem mogłoby być szybkie pozyskiwanie drzew, u których rozpoczął się proces chorobowy. Niestety stosunkowo słaby stan zdrowotny naszych lasów, coraz mocniejsza ekspozycja pozaprodukcyjnych funkcji lasu oraz wpływ czynników ekonomicznych (szczególnie koszty zrywki i transportu) powodują, że pozyskanie surowca odbywa się przede wszystkim planowanymi „powierzchniami”, a nie zgodnie ze stanem zdrowotnym poszczególnych drzew. W takich warunkach sinizna w zarażonych drzewach ma „dużo czasu” na rozwój.
W praktyce jedynym rodzajem sinizny surowcowej, na której występowanie mamy wpływ jest sinizna składnicowa. Zapobiec jej występowaniu możemy przez unikanie magazynowania surowca drzewnego przez dłuższy czas w okresie wiosenno-letnim, kiedy ma sprzyjające warunki rozwoju. Pozyskanie drewna w tym czasie powinno odbywać się pod zamówienie klienta. W przypadkach kiedy przewidujemy dłuższy okres magazynowania, stosować powinniśmy odpowiednie metody zabezpieczania drewna. Do metod takich należą: opryskiwanie środkami chemicznymi zatrzymującymi rozwój grzybów (fungicydy); składowanie drewna w mygłach wewnątrz tuneli wykonanych np. z folii w połączeniu ze stosowaniem środków chemicznych; składowanie na placach wyposażonych w zraszacze wodne, dzięki którym utrzymywana jest wilgotność zbyt wysoka (powyżej 80%) dla rozwoju większości grzybów oraz zatapianie drewna. We wszystkich tych metodach optymalne jest zachowanie nieuszkodzonej kory na pniach, o co coraz trudniej w dobie wzrastającej ilości drewna pozyskiwanego harwesterami.
Zabezpieczanie tarcicy przed sinizną
Często polecanym w starszych podręcznikach sposobem na uniknięcie sinienia drewna, jest prowadzenie „przetarcia zimowego”. Proces ten polega na przecieraniu drewna iglastego, szczególnie kłód wysokiej jakości, w okresie zimowym. Zmniejsza to możliwość zasinienia tarcicy, gdyż przy prawidłowym składowaniu z nadejściem wiosny jest ona częściowo przeschnięta. Oczywiście metoda ta ze względów ekonomicznych i logistycznych obecnie nie znajduje większego zastosowania w tartakach prowadzących działalność produkcyjną.
W obecnych warunkach podstawowymi i skutecznymi sposobami zapobieżenia rozwojowi sinizny w materiałach tartych są :
a) kąpanie świeżo przetartej tarcicy w roztworach antyseptycznych
b) suszenie tarcicy (bezpośrednio po przetarciu) w suszarniach, do wilgotności poniżej 22%
Popularnością cieszy się suszenie drewna wykonywane w sposób sztuczny w suszarniach. To doskonała metoda dla np. sortymentów stolarskich, niestety często zbyt kosztowna w przypadku tarcicy bocznej, podczas gdy suszenie prowadzone w sposób naturalny niestety nie zapobiega w pełni występowaniu sinizny. Tym samym wydaje się, że najpewniejszą i jednocześnie tanią metodą jest chemiczne zabezpieczenie świeżo przetartej tarcicy poprzez kąpiel w roztworze środka antyseptycznego chroniącego drewno przed rozwojem sinizny.
Wybierając środek chemiczny do zabezpieczenia drewna przed sinizną powinniśmy zwrócić uwagę na następujące cechy produktów:
- czy preparat chroni przed rozwojem wszystkich gatunków grzybów powodujących pleśnienie i siniznę,
- czy nie jest wymywalny z powierzchni zabezpieczonego drewna,
- czy nie ma negatywnego wpływu na środowisko naturalne oraz zdrowie ludzi mających kontakt z preparatem,
- czy jest prosty w użyciu i łatwy w kontroli,
- czy zabezpieczenia danym środkiem jest efektywne finansowo.
Usuwanie sinizny
W przypadku tarcicy lub elementów drewnianych zarażonych sinizną powierzchniową, które możemy poddać obróbce mechanicznej, najłatwiej przebarwienia usunąć poprzez struganie lub szlifowanie.
Jeżeli sinizna zabarwiła drewno głęboko lub nie możemy elementu poddać obróbce mechanicznej pozostaje wybielenie drewna preparatami chemicznymi. Polega ono na poddaniu zasinionego drewna działaniu substancji bielących np. związków sodu, chlorku wapnia, szczawianów, a następnie zmywania jego powierzchni środkami zobojętniającymi. Większość z wybielaczy działa poprzez reakcję chemiczną z grzybnią, w wyniku której jest ona utleniana, a drewno odzyskuje naturalną barwę.
Środki chemiczne stosowane zgodnie z zaleceniami zasadniczo nie powinny niszczyć struktury drewna i obniżać jego parametrów wytrzymałościowych. W przypadku drewna wybielanego punktowo, a nie na całej powierzchni, przed dalszym jego wykańczaniem np. lakierami lub bejcami transparentnymi wskazane jest sprawdzenie, czy w miejscu wybielania nie powstaną zmiany w naniesionej powłoce.
Źródła:
Nauka o drewnie - Franciszek Krzysik
Fitopatologia leśna - Karol Mańka
Wady drewna PN-66/D-01000
Klasyfikacja jakościowo-wymiarowa surowca drzewnego – Lasy Państwowe
Materiały producentów środków chemicznych
Internet
Przeczytaj więcej na temat ochrony drewna przed sinizną:
Zapobiec siniźnie
Smugi sinizny widoczne w części bielastej kłodyFot. Wikipedia, GNU FDL
drewno.pl
Komentarze do artykułu